Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội

_________________________________________________________________________________

Hồ Chí Minh đến với nghề báo gần như đồng thời với việc lựa chọn con đường cách mạng vô sản không phải là một sự gặp gỡ tình cờ. Trên hành trình cách mạng của Người, gắn với những giai đoạn biến chuyển của dân tộc, là những tờ báo cách mạng do Bác trực tiếp tổ chức và chỉ đạo. Trong những điều kiện khác nhau, số lượng bản in không đồng nhất, dung lượng, khuôn khổ mỗi tờ báo một khác, song mục đích chung luôn là “chống thực dân đế quốc, chống phong kiến địa chủ, tuyên truyền độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội”. Chất làm báo rất chuyên nghiệp dựa trên nền tảng văn hóa mang đậm dấu ấn thời đại, Hồ Chí Minh xứng đáng là một nhà báo tầm vóc quốc tế thế kỷ XX.

Nhà báo quốc tế vô sản chân chính

Tính từ năm 1919 đến năm 1969, Hồ Chí Minh đã có 50 năm viết báo liên tục. Số bài báo của Người đã đăng tải khoảng 2000 bài. Như vậy trung bình mỗi năm Bác viết 40 bài báo, một con số đáng nể với bất cứ nhà báo chuyên nghiệp nào, và cũng là một hiện tượng đặc biệt trong lịch sử báo chí Việt Nam.

Giáo sư Hà Minh Đức nhận xét: “Có thể nói trừ đi những tác phẩm lớn của Người, tư tưởng Hồ Chí Minh được bộc lộ chủ yếu qua báo chí. Vì vậy sinh thời, báo chí là mặt trận tiến công, nơi diễn ra những cuộc đấu tranh trên mặt trận tư tưởng”.

Những tác phẩm báo chí Hồ Chí Minh cho thấy sự trưởng thành về nhận thức cách mạng đồng thời với sự trưởng thành về nghiệp vụ báo chí. Giá trị văn hóa Hồ Chí Minh trong các tác phẩm báo chí viết bằng nhiều ngôn ngữ khác nhau, vì thế đương nhiên cũng được thừa nhận như một phần trong sự nghiệp cách mạng Hồ Chí Minh!

Con đường đến với nghề báo của Bác cũng gian nan và không kém phần chông gai, mà thành công chỉ có thể lý giải bởi một trí tuệ vượt trội và một nghị lực phi thường. Nói như Hồ Chí Minh “kinh nghiệm làm báo của Bác là kinh nghiệm làm báo ngược: học viết báo tiếng Pháp trước, rồi tiếng Trung, sau cùng mới là tiếng Việt”. Nhờ sự hướng dẫn của một đồng chí cộng sản Pháp, Bác bắt đầu tập viết tin vắn cho báo Đời sống thợ thuyền (La vie ouvrière), mỗi tin chỉ 3 - 5 dòng. Khi đã quen tay, người bạn Pháp lại yêu cầu Bác viết dài thêm ra. “Cứ thế, dần dần, Bác viết được những bài báo dài 15 - 20 dòng, rồi cả cột dài. Lúc đó, đồng chí ấy lại bảo: “Thôi bây giờ phải viết rút ngắn lại, cùng những việc như vậy nhưng phải viết cho rõ, cho gọn”.

Có hình dung quá trình “học nghề” của Bác ngay giữa thủ đô của chủ nghĩa thực dân Pháp, trong điều kiện sinh hoạt vất vả, lao động cực nhọc, mới thấy hết ý chí của người cách mạng mẫu mực. Thử thách còn lớn hơn gấp bội khi Bác phải tập viết báo bằng một thứ ngôn ngữ không phải ngôn ngữ của dân tộc mình. Nhìn vào danh mục số bài viết của Bác từ năm 1919 đến năm 1924, có thể hình dung phần nào quá trình phấn đấu gian nan đó: “1919: 4 bài, 1920: 2 bài, 1921: 11 bài, 1922: 27 bài, 1923: 35 bài, 1924: 60 bài”.

Nguyễn Ái Quốc trực tiếp đứng ra tổ chức tờ Le Paria (Người cùng khổ), danh nghĩa là Tiếng nói của Hội Liên hiệp thuộc địa Pháp.

Giáo sư Hà Minh Đức nhận xét: “Như thế là các bài tăng dần vào những năm sau. Một năm viết 60 bài báo bằng tiếng nước ngoài, lại triển khai trên nhiều đề tài khác nhau càng chứng minh sức nghĩ, sức viết của một ngòi bút tài năng”.

Không dừng lại ở việc tham gia viết bài cộng tác với những tờ báo tiến bộ ở Pháp, Bác còn trực tiếp đứng ra tổ chức tờ Le Paria (Người cùng khổ), danh nghĩa là Tiếng nói của Hội Liên hiệp thuộc địa Pháp. Đây là diễn đàn để Người thể hiện đầy đủ năng lực của một nhà báo chuyên nghiệp, đề cập đến nhiều vấn đề rộng lớn, từ Âu sang Á, từ Mỹ đến Phi... Cùng cộng tác với Người có một số đồng chí người Algeria, Ma-gát... song Bác giữ vai trò chủ yếu: là chủ nhiệm kiêm chủ bút, đồng thời là người viết chính. Tính từ năm 1922 đến cuối 1923 khi Người lên đường bí mật sang Liên Xô, Bác đã viết cho tờ Le Paria gần 40 bài báo.

Từ một thanh niên yêu nước, kinh nghiệm hoạt động chính trị chưa nhiều, hiểu biết nghề báo chưa sâu, nhưng với quyết tâm “học làm báo để tuyên truyền cách mạng”, Bác đã trưởng thành nhanh chóng trong vai trò một nhà báo, một nhà cách mạng chuyên nghiệp. Ngòi bút đa dạng, có thể tung hoành trên nhiều đề tài, phạm vi phản ánh sâu rộng từ Á sang Âu, từ Mỹ sang Phi, Hồ Chí Minh đã tạo dựng được uy tín, tầm vóc của một nhà báo vô sản quốc tế chân chính.

Người viết báo bằng nhiều thứ tiếng

Một điều đặc biệt nữa là hiếm có vị lãnh tụ nào lại viết báo bằng nhiều thứ tiếng như Hồ Chí Minh. Khả năng ngoại ngữ đã tạo điều kiện cho Bác thêm nhiều cơ hội nhìn rộng ra thế giới xung quanh, tăng cường giao lưu học hỏi kinh nghiệm với các đồng chí, đồng nghiệp.

Ngoài viết báo bằng tiếng Pháp, Hồ Chí Minh còn viết cho tờ Tiếng còi, tờ Quốc tế Cộng sản bằng tiếng Nga, tờ Cứu vong nhật báo bằng tiếng Trung Quốc... Những năm tháng sau này, trở lại Tổ quốc, trực tiếp lãnh đạo sự nghiệp cách mạng, Bác đã viết hàng nghìn bài cho các tờ báo Đảng.

Tầm vóc quốc tế của Người lại thể hiện ở khả năng khai thác tư liệu trên các tờ báo nước ngoài, đặc biệt “dùng tư liệu trên báo địch để đánh địch”. Đây là cách làm phổ biến của báo chí thế giới hiện đại, tạo nên hiệu quả tuyên truyền rõ rệt. Có thể thấy điều này qua loạt tiểu phẩm báo chí Hồ Chí Minh: “Đạo đức Mỹ”, “Văn minh Mỹ”, “Tự do kiểu Mỹ”; “9 triệu người điên”... Khả năng khái quát cao, cách viết hài hước, dí dỏm, những bài viết của Bác thể hiện một phong cách báo chí linh hoạt, sáng tạo, hiện đại. Bác đứng ở tâm thế đại diện cho một dân tộc yêu hòa bình, chuộng lẽ phải và công lý để vạch tội kẻ thù, lên án bản chất dã man tàn bạo của những thể lực tự cho mình là “đại diện văn minh”, nhưng lại nuôi dã tâm hủy diệt dân tộc khác, chà đạp lên nhân phẩm con người.

Với khả năng luận chiến sắc sảo đi thẳng vào những vấn đề nóng bỏng của thời đại, của dân tộc, tác phẩm báo chí Hồ Chí Minh vừa là tiếng nói của công lý và chân lý, vừa thể hiện chất nhân văn cộng sản sâu sắc, luôn hướng về con người, bảo vệ con người.

Hồ Chí Minh không chỉ biết nhiều ngôn ngữ, mà còn hiểu sâu nền tảng văn hóa của những quốc gia sử dụng ngôn ngữ ấy. Cho nên, ngoài khả năng viết báo độc lập, Người còn có thể phối hợp, tổ chức, quy tụ các đồng chí khác trong phong trào cộng sản và công nhân quốc tế để cùng ra báo hoặc viết chung trên những đề tài lớn. Tờ Le Paria là minh chứng thuyết phục cho khả năng đáng quý đó.

Những năm sau này, khi sang Liên Xô, làm việc trong Bộ phương Đông của Quốc tế Cộng sản, năng lực này của Người tiếp tục được phát huy. Loạt bài đánh giá những vấn đề lớn của cách mạng Đông Dương giai đoạn thoái trào sau Xô viết Nghệ Tĩnh, rút ra những bài học và chỉ đạo chiến lược có ý nghĩa như một chỉ dẫn chính thức của Bộ phương Đông với phong trào cộng sản Đông Dương, viết bằng tiếng Nga, đăng tải nhiều kỳ trên tạp chí Quốc tế cộng sản đã được các nhà sử học xác định là của Nguyễn Ái Quốc viết chung với một số nhà lãnh đạo Quốc tế cộng sản và Bộ phương Đông! Cũng cần nhắc lại rằng, lúc đó Người vừa thoát khỏi nhà tù Hương Cảng chưa được bao lâu, tiếng Nga là một ngôn ngữ khó và những người viết chung loạt bài với Bác đều là những nhà báo, nhà hoạt động cách mạng quốc tế nổi tiếng...

Quả thực, tầm vóc quốc tế của nhà báo Hồ Chí Minh là niềm tự hào lớn với những người làm báo cách mạng Việt Nam. Tiếp cận những tư liệu về thời kỳ làm báo ở nước ngoài của Bác, lại thêm ngỡ ngàng trước những dấu ấn Người đã tạo dựng nên. Nói như nhà nghiên cứu Đỗ Quang Hưng, những phát hiện như thế “đã mở ra cho tôi một cách nghĩ khác khi khai thác những di sản to lớn của Chủ tịch Hồ Chí Minh để lại cho chúng ta”.

Nhà báo, nhà tư tưởng lớn

Nghiên cứu về sự nghiệp báo chí Hồ Chí Minh có ý kiến cho rằng: Bác là nhà văn hóa kiệt xuất, là vĩ nhân có ảnh hưởng lớn tới lịch sử dân tộc và thế giới thế kỷ XX, điều đó đã được chứng minh. Bác là một nhà báo chuyên nghiệp, sử dụng được nhiều ngôn ngữ, đề cập nhiều vấn đề lớn, có ý nghĩa sâu sắc với đời sống, điều đó cũng không có gì phải bàn cãi. Nhưng nói Bác là nhà báo tầm vóc quốc tế thì còn phải đề cập đến tầm cao tư tưởng Hồ Chí Minh trong những tác phẩm báo chí của Người. Quan điểm của Hồ Chí Minh về mối quan hệ giữa giải phóng dân tộc và giải phóng giai cấp, về cách mạng vô sản thuộc địa và chính quốc... đã trở thành tài sản quý giá, đóng góp vào kho tàng lý luận của phong trào cộng sản quốc tế.

Ở phương diện báo chí, Hồ Chí Minh nổi bật với khả năng xét đoán, nhìn nhận vấn đề một cách tỉnh táo, độc lập, sâu sắc. Tư tưởng cơ bản của Hồ Chí Minh thể hiện trong các tác phẩm báo chí là ý thức giải phóng dân tộc (không có gì quý hơn độc lập tự do), giải phóng con người, đề cao tiêu chí bình đẳng trong các mối quan hệ quốc tế.

Đồng chí Phạm Văn Đồng nhận xét: “Trong luận điểm về cách mạng của Hồ Chí Minh, trung tâm là luận điểm về con người. Đối với Hồ Chí Minh, mục tiêu, cứu cánh, phương tiện và động lực cách mạng đều ở trong con người. Tất cả bắt đầu từ con người và con người làm ra tất cả. Quan điểm đó của Hồ Chí Minh xét cho cùng là tình cảm quý trọng và yêu mến đối với con người, là chủ nghĩa nhân đạo cộng sản”.

PGS, TS Nguyễn Bá Linh cho rằng: “Từ khi trở thành người cộng sản đầu tiên của Việt Nam, cùng với việc thực hiện những nhiệm vụ của Quốc tế cộng sản, của Đảng Cộng sản Pháp, Hồ Chí Minh đã truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin và con đường cứu nước về nước, chuẩn bị cho việc thành lập Đảng. Các báo Người cùng khổ, Việt Nam hồn, sách Đường cách mệnh, Bản án chế độ thực dân Pháp, cùng những bài báo Người viết cho Đời sống công nhân, Tạp chí Cộng sản, Tạp chí Thông tin quốc tế... là những công cụ quan trọng giúp người Việt Nam trong các tổ chức yêu nước từng bước chuyển từ tinh thần yêu nước truyền thống sang tinh thần yêu nước trên tư tưởng, lập trường Hồ Chí Minh”.

Đồng chí Trường Chinh, tác giả bản Đề cương văn hóa nổi tiếng nhận xét: “Người là nhà hoạt động chính trị lỗi lạc, người thầy và lãnh tụ vĩ đại của cách mạng Việt Nam, đồng thời là nhà văn, nhà báo mà cuộc đời gắn chặt với sự nghiệp cách mạng Việt Nam và cách mạng thế giới nói chung, gắn chặt với cách mạng văn hóa nói riêng”.

Tầm cao tư tưởng Hồ Chí Minh đã được các học giả và chính khách trên thế giới thừa nhận. Nhà báo Pháp Lecotrer viết: “Ông Hồ đã hồi sinh một dân tộc, tái tạo một quốc gia, lãnh đạo hai cuộc chiến tranh về cơ bản là cuộc chiến tranh của những người bị áp bức. Cuộc chiến đấu của ông chống Pháp dẫn đến sự giải tán của một đế quốc thuộc địa lớn. Cuộc chiến đấu của ông chống Mỹ tỏ rõ cái giới hạn của sức mạnh kỹ thuật khi đương đầu với con người”.

Quốc vương Campuchia N. Sihanouk lại xuất phát từ một góc nhìn khác: “Trong cái thế giới tàn bạo này, Người đã đem lại cho chúng ta cũng như bao nhiêu dân tộc khác, những lý do để mà hy vọng”.

Tầm vóc báo chí Hồ Chí Minh trước hết dựa trên cơ sở tầm vóc tư tưởng và ý thức chính trị của một nhà cách mạng chuyên nghiệp, một nhà văn hóa lớn thế giới như UNESCO đã ghi nhận. Song nó còn thể hiện ở khả năng làm báo xuất sắc, sự nhạy bén, năng động trong nắm bắt thông tin của một nhà báo chuyên nghiệp.

Hồ Chí Minh không chỉ là một nhà lý luận với tầm vóc tư duy chiến lược về báo chí mà trước hết và trên hết là một nhà báo thực thụ, một nhà báo tầm vóc quốc tế. Ngòi bút của Người có khả năng tung hoành trên nhiều đề tài, viết báo bằng nhiều thứ tiếng.

Đánh giá tổng quát về sự nghiệp báo chí Hồ Chí Minh, Giáo sư Hà Minh Đức nhận xét: “Người là nhà báo vô sản lớn nhất của cách mạng Việt Nam”. Tác phẩm báo chí của Người “thể hiện rõ tinh thần quốc tế vô sản, thấm sâu kiến thức và chất nghiên cứu xã hội. Ngòi bút báo chí không bó hẹp trong phạm vi một dân tộc mà mang tầm vóc, tri thức và kinh nghiệm của một nhà hoạt động báo chí quốc tế. Có thể nói Hồ Chí Minh mang tầm cỡ của một nhà báo quốc tế”.

Tài liệu tham khảo

1. Phạm Văn Đồng: Hồ Chí Minh, một con người, một dân tộc, một thời đại, một sự nghiệp, NXB Sự thật, 1990.

2. Trần Văn Giàu: Sự hình thành về cơ bản tư tưởng Hồ Chí Minh, NXB Sự thật, 1995.

3. Tạ Ngọc Tấn: Hồ Chí Minh – Về vấn đề báo chí, Tài liệu tham khảo, Phân viện Báo chí và Tuyên truyền, 1995.

4. Hà Minh Đức: Sự nghiệp báo chí và văn học của Hồ Chí Minh, NXB Giáo dục 2000.

5. Đỗ Quang Hưng: Thêm những hiểu biết về Hồ Chí Minh, NXB Lao động, 2001.