Khắc khoải dư âm Trung thu xưa

Ngày xưa, cuộc sống vất vả nhưng mỗi dịp Tết Trung thu đến là gia đình nào cũng quây quần đông đủ, cùng nhau phá cỗ, vui hội đêm rằm. Vì vậy, ngày này còn được biết đến là Tết Đoàn viên, thấm đẫm giá trị tinh thần và ý nghĩa nhân văn.

Tâm trí người lớn và tâm hồn trẻ thơ đều mong đợi, háo hức chuẩn bị Trung thu trước đó hàng tháng. Bọn trẻ đếm từng ngày, mong ngóng thời khắc được đi chơi hội, phá cỗ, có đồ chơi, đèn lồng, đèn ông sao... để rước trong đêm rằm.

Các loại đồ chơi Trung thu xưa rất đơn giản, chủ yếu là mặt nạ, đầu sư tử, các loại đèn bằng giấy và nilon

Mọi đồ chơi và đèn Trung thu xưa đều được bố mẹ tỉ mỉ làm thủ công. Trong tác phẩm “Đèn đêm thu”, nhà văn Nguyễn Tuân kể rất chi tiết về phong tục làm đồ chơi cho trẻ con trong dịp này. Có thể nói, mỗi chiếc đèn đều làm rất công phu và mang nhiều ý nghĩa. Để làm đèn xẻ rãnh, phải nghĩ ra chủ đề mới lạ, rồi đi kiếm đủ các vật liệu với mai cá mực, giấy hàng mã, que nứa, dây lạt...

Còn đèn kéo quân ngày xưa được làm từ sách cũ, mấy bìa đem ghép lại, dán thành hình người... Những cây nến cắm vào đèn giấy cho lũ trẻ con nhà nghèo chơi đêm rằm thì làm từ hạt na, hạt bưởi, đem xâu vào que phơi khô. Công việc tưởng chừng không có gì nhưng cũng phải mất đến 10 ngày mới hoàn thành.

Đồng thời, trẻ em trong làng xóm còn tập trung lại, tập múa hát, cùng nhau tìm những nguyên liệu sẵn có, đơn giản xung quanh như: đồ nhựa, nilon, tre để làm đồ chơi, đèn ông sao, đèn kéo quân...

Trung thu xưa đầy đủ, rộn ràng, náo nhiệt bây hơn giờ rất nhiều. Cái tinh thần và không khí đón Tết ấy được nhà văn Băng Sơn – người chuyên nghiên cứu về văn hoá, chứng kiến nhiều nét đổi thay của Hà Nội từng giãi bày sinh động.

Ông kể, ngày đó, nhà nào cũng có mâm cỗ Trung thu đầy đủ các loại hoa quả trong mùa như: chuối tiêu, na chín, ổi, bưởi, hồng ngọc, hồng Lạng, hồng ngạn, sấu, thị, cốm, bánh nướng, bánh dẻo… Trên mâm còn bày đèn ông sao, tiến sĩ giấy, ông phỗng, mang ý nghĩa khuyến khích tinh thần học tập, giáo dục và hướng thiện.

Mâm cỗ Trung thu xưa được bày biện tinh tế, thành kính và hàm chứa nhiều ý nghĩa

Còn Trung thu xưa ở Hà Nội bắt đầu nhộn nhịp và tưng bừng từ đầu tháng 8. Phố Hàng Gai, Hàng Giày, Hàng Mã, Hàng Hòm, Hàng Thiếc, Hàng Bông, Hàng Trống được hóa trang kỳ diệu. Các hàng tạp hoá, sách, giấy, tơ lụa, đều thu hết hàng hoá lại để bày bán đồ chơi, mặt nạ và đủ kiểu đèn: quả dưa, đèn xếp, đèn trái trám, đèn con thỏ, đèn kéo quân, đèn thiềm thừ, đèn ông sao…

Tết Trung Thu Hà Nội có đủ cỗ, đèn, trống, bánh dẻo, bánh nướng, những con giống..., đặc biệt không thể thiếu màn múa lân và sư tử. Đến đúng tối hôm rằm, trẻ nhỏ, người lớn nô nức đi xem hội. Khu phố cổ nhộn nhịp, rực rỡ đèn hoa và những hoạt động vui chơi dành cho thiếu nhi. Các em thích thú bám theo đoàn múa đi biểu diễn khắp các tuyến phố, đến tận khuya mới giải tán.

Đặc biệt, phố Hàng Mã rực rỡ đèn hoa, nến và đồ chơi trẻ em… Người dân Hàng Mã rất khéo tay và tinh tế. Họ làm ra những chiếc đèn ông sao, đèn lồng, đèn kéo quân, đèn trời tuyệt đẹp. Phố hàng Trống lại tưng bừng trong tiếng trống ếch, trống quân… Và không có bánh Trung thu ở đâu sánh được với sản phẩm do chính tay những người thợ thủ công Hàng Đường, Hàng Buồm làm ra. Trong khi đó, phố Hàng Gai chuyên buôn bán giấy vốn là khu phố quý tộc. Hàng năm, cứ đến Tết Trung thu, những tiểu thư con nhà giàu ở đây lại “khoe” sự khéo léo bằng việc trang trí và bày biện những mâm cỗ trên vỉa hè.

Trung thu trên phố Hàng Mã ngày xưa nhộn nhịp cảnh người lớn đưa trẻ nhỏ đi mua đồ chơi

Trong khi đó, qua "Thương nhớ mười hai", nhà văn Vũ Bằng cho biết: cỗ Trung thu ngày xưa được bày rất đầy đủ ngay từ ngày 14/8 âm lịch. Nếu muốn cỗ to hơn “thì treo ở trên một cái đèn kéo quân, dưới đặt rất nhiều ghế, và trên mỗi ghế để một thứ đồ chơi như đàn lợn làm bằng bìa các-tông, cô tiên đánh đàn, cái đầu sư tử và các loại bánh trái như bánh dẻo, bánh nướng, bánh đậu xanh, bánh chữ, bánh Tô Châu”.

Nguyên tắc khi bày mâm cỗ Trung thu xưa là bánh dẻo to nhất phải bày ở giữa, bên trên đặt một con thạch sùng bằng bột, còn các con giống khác như kỳ lân, phượng, trái đào, quả chuối, cành hoa… thì xếp đâu cũng được.

Trung thu truyền thống ở Sài Gòn và Hà Nội được phác họa qua ngòi bút của Vũ Bằng một cách chân thực. Theo ông, cái đặc biệt khác lạ của miền Nam mà không đâu có là người ta dễ dàng mua được đèn con thỏ, đèn quả đào, đầu sư tử, ngựa bằng nilon khi tới Chợ Lớn. Xem Trung thu ở đây “như lạc vào cái động đồ chơi bằng giấy có đủ các cầu vồng, chan hòa ánh sáng thần tiên”.

Tết Trông trăng ngày nay đổi thay, phai nhạt...

Nếu như Trung thu ngày xưa đầy đủ và ý nghĩa bao nhiêu thì đến nay đã dần mai một, nhạt phai... Từ việc chơi Tết, đồ chơi cho trẻ nhỏ, bày biện mâm cỗ... đều mang màu sắc mới: tuy vẫn có không khí nhộn nhịp, tưng bừng nhưng ít thấy phong vị truyền thống.

Có lẽ, cuộc sống hiện đại bận rộn khiến con người ta không còn để tâm và rung động cảm xúc khi mỗi dịp Trung thu đến. Đối với trẻ em hay người lớn, nó gần như ngày bình thường, với các hoạt động/sự hưởng ứng nhàn nhạt, thờ ơ...

Thực tế cho thấy: ngày xưa, không khí Trung thu có từ trước đó cả tháng, còn nay thì đến tận cận Tết mọi người mới đi mua sắm, chuẩn bị cho com trẻ. Thay vì tự tay sáng tạo đồ chơi, người lớn tìm đến các món đồ điện tử có sẵn, nhanh chóng, tiện lợi. Thị trường bày bán các loại đèn lồng bằng giấy, đèn kéo quân... không rộn ràng, náo nức, tấp nập như trước, và lại càng khó kiếm ông phỗng hay tiến sĩ giấy...

Trung thu nay khó tìm được đèn kéo quân, đèn giấy, đèn xếp...

Ngày nay, cỗ Trung thu cũng không được bày biện đúng 5 loại quả theo ngũ hành, cùng với bánh nướng phải là hình vuông, bánh dẻo hình tròn, tượng trưng cho trời – đất. Thay vào đó, mâm cỗ bắt mắt với đủ loại hoa quả, bánh kẹo công nghiệp/ngoại nhập...

Mâm cỗ Trung thu hiện đại không còn đầy đủ ý nghĩa

Mỗi gia đình hiện đại cũng vắng bóng cảnh quây quần sum vầy trong ngày Trung thu. Những mâm cỗ thành kính đêm rằm dần thưa thớt, nếu có thì cũng không còn đủ đầy hương vị. Sự thật khá chua xót đang diễn ra là: chỉ các vùng nông thôn, làng xóm mới coi trọng và cố gắng gìn giữ, bảo tồn Trung thu truyền thống. Ngược lại, hoạt động này ở thành phố lớn không nhận được nhiều sự hưởng ứng. Bố mẹ thường đưa bé đến trung tâm thương mại, rạp chiếu phim, trung tâm giải trí – dịch vụ... nhân Tết Thiếu nhi nhằm chiều lòng con trẻ.

Thậm chí, hoạt động rước đèn, múa lân, múa sư tử ở đô thị còn bị biến tướng thành trò... ngang nhiên xin tiền các hộ gia đình/cá nhân để đám nhóc ăn uống, tiêu khiển riêng tư với nhau.

Ít thấy cảnh con trẻ ra đường rước đèn đón trăng...

Nói về Trung thu thời nay, nhà văn Băng Sơn cho rằng: “Trong cuộc sống hiện đại ở thế kỷ 21, chúng ta hội nhập, tiếp thu tinh hoa của văn hóa thế giới để phát triển con người và xã hội. Thế nhưng… chúng ta lại tiếp thu quá nhiều. Do những thói quen và lối sống mới ảnh hưởng rất lớn từ phương Tây nên dần dần chúng ta đã mất đi không ít nét văn hóa truyền thống quý báu của dân tộc. Tết Trung thu xưa đến nay đã thay đổi quá nhiều! Tôi thấy tiếc, thấy xót xa về điều đó!”.

Minh Châu