Theo các cụ già ở Trấn Yên, lễ hội Ná Nhèm đã có từ rất lâu. Khi xưa, có một toán giặc Tấc Tài Ngàn - hay còn gọi là giặc răng đỏ - đến chiếm đóng tại ngôi miếu thờ Thành hoàng Đức Cao Sơn ở sườn đồi Khau Dạ Háy. Chúng bắt con gái của dân làng lên giặt giũ, nấu ăn, ban đêm thắt miệng túi cho bọn chúng ngủ. Lũ giặc làm một cái trống to, đêm xuống, chúng bắt các cô gái dắt dê lên mặt trống để giẫm tạo ra âm thanh dồn dập như xông trận làm dân làng hoang mang lo sợ. Ban ngày, chúng xuống làng giết người, cướp bóc của cải khiến dân làng căm phẫn.

Để giết giặt, dân làng đã bày mưu cho các cô gái phục vụ buộc miệng túi thật chặt khi giặc ngủ rồi làm ám hiệu cho dân làng biết để lên diệt giặc, quăng xuống suối Phai Huấn. Không lâu sau, trong làng xuất hiện dịch bệnh lạ, làm nhiều người và vật nuôi bị chết, hạn hán xảy ra liên miên. Tại gần ngôi miếu xuất hiện một tổ ong chúa rất lớn, hễ người và gia súc đi qua đều bị ong đốt chết. Thầy Mo cho rằng giặc chết vào giờ linh không được cúng tế cho ăn nên chúng quậy phá. Thời gian sau, dân làng đã tổ chức Lễ hội Ná Nhèm cúng tế Thành hoàng và tục hèm đánh trận.

Những người tham gia lễ hội bôi mặt nhọ.

Lễ hội Ná Nhèm bắt đầu bằng các nghi thức trang trọng gồm: nghi thức tế lễ, cúng lễ; rước long ngai, bài vị thần Thành Hoàng từ đình Làng Mỏ lên miếu Xa Vùn.

Các diễn viên tham gia hội như ông tướng, quân lính, thanh niên… đều bôi mặt nhọ nên gọi là Ná Nhèm nhằm đánh lạc hướng những linh hồn giặc, sẽ không còn con ma nào biết ai diễn lại hình dạng và thất bại của chúng trước dân làng mà bắt về gây tai họa dịch bệnh nữa.

Lễ hội được bắt đầu ngay từ sáng sớm tinh mơ. Những người tham gia lễ hội chuẩn bị tập luyện lại các bài quyền, đánh đao, đánh thương để chuẩn bị cho màn rước lễ vật đến miếu.

Cùng đó, ông Mo đứng trước tảng đá xin âm dương, đọc bài văn cúng thần, tỏ lòng biết ơn thần đã giúp đỡ dân làng với tâm thành mời thần về dự hội, báo cáo với thần linh bắt đầu chuẩn bị về lễ, mời thần về ngự.

Sau phần lễ là chương trình chào mừng lễ hội, ôn lại truyền thống của lễ hội với những ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Tiếp đến là tục hèm đánh trận và cung tiến lễ vật

Phần hội diễn ra rất sôi nổi với các trò chơi dân gian như: đánh đu, chọi gà, ném còn đặc biệt là trò diễn sỹ - nông – công – thương, Ngư - Tiều - Canh - Mục. Trang phục và đạo cụ của trò diễn là những vật dụng, dụng cụ sinh hoạt hằng ngày gắn liền với nghề nghiệp như: sỹ, nông, công, thương, thợ giác (Mộc), ngư, tiều, canh, mục và nghề bán kén.

Sau 50 năm thất truyền, năm 2013 Lễ hội này đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phục dựng lại. Lễ hội Ná Nhèm tái hiện sự tích đánh giặc và tín ngưỡng nông nghiệp (cầu mùa màng). Lễ hội mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, khơi dậy giá trị truyền thống tốt đẹp, tình yêu quê hương đất nước, tinh thần đoàn kết cộng đồng, cũng như cầu mong những điều tốt lành, mùa màng bội thu...

Vừa qua, Lễ hội Mặt Nhọ cũng được đưa vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia cần được bảo tồn và giữ gìn.

Một số hình ảnh của Lễ hội Ná Nhèm:

Hai chánh tướng đi trước hô “da dí” nghĩa là tiến lên để cho quân đánh các thế võ.

Tái hiện trận đánh trên cánh đồng.

Cắm gươm xuống đất sau khi chiến thắng trở về.

Lễ rước nước.

Linh Giang

Tổng hợp