Juê Nuê là một kiểu tập quán hôn nhân (quy định cho chị em vợ và anh em chồng) có truyền thống từ xa xưa. Luật tục quy định rõ trong trường hợp chồng chết, người phụ nữ có quyền đòi hỏi nhà chồng phải thế một người em trai chồng để làm chồng mình. Ngược lại, nếu người vợ chết, chồng người phụ nữ ấy có thể lấy em gái vợ (em ruột hoặc em họ của vợ) để nối nòi. Ngoài ra, tục Juê Nuê này còn vượt ra ngoài cả phạm vi kiểu hôn nhân anh em chồng hoặc chị em vợ (người trong dòng họ vợ hoặc chồng để làm Nuê).

Người Ê Đê quy định rõ trường hợp chồng chết, người phụ nữ có quyền đòi hỏi nhà chồng phải thế một người em trai chồng để làm chồng mình và ngược lại

Trường hợp người Nuê chênh lệch quá về tuổi tác thì họ chỉ là vợ chồng trên danh nghĩa, trường hợp này cũng đã được luật tục điều chỉnh và quy định rõ ràng: “Nếu người goá đã đứng tuổi mà người thay thế còn nhỏ, chưa đáp ứng được nhu cầu làm vợ (chồng), thì người goá phải có trách nhiệm nuôi nấng, dạy bảo Nuê như một đứa trẻ bình thường khác”.

Việc duy trì và bảo vệ gia đình mẫu hệ không chỉ biểu hiện ở tục Juê Nuê mà còn thể hiện trong quan hệ giữa các chị em gái ruột, và con cái của họ nữa. Trong tộc mẹ, những người phụ nữ luôn luôn xem những đứa con của các chị em gái ruột hoặc chị em gái họ như con đẻ. Không những thế họ còn nuôi nấng, yêu thương và chăm sóc nó như chính con đẻ của mình. Người đàn ông cũng tương tự như thế.

Già H’Doen MLô (60 tuổi, xã Ea Tar, huyện Cư Mgar, Đắk Lắk) cho biết: với người Ê Đê, gia đình được xem là một tổ ấm. Bố mẹ chính là nguồn sống, là nơi nương tựa cho những đứa trẻ. Khi một trong hai mất đi, việc tìm cho những đứa trẻ bất hạnh ấy một người để nuôi dạy chúng là điều cần thiết.

Tuy nhiên, trước khi di quan một ngày, người ta phải thông qua ý kiến này trước dòng họ, còn việc được chấp nhận hay không và sẽ chấp nhận với đối tượng nào, điều đó lại phụ thuộc vào người góa. Dĩ nhiên người góa phải thật sự xứng đáng là người mẹ, người cha của những đứa trẻ khi dòng họ tìm cho một Nuê.

Theo luật tục, người được họ hàng chọn lựa để kết hôn với chị/em vợ hoặc anh/em rể có thể từ chối cuộc hôn nhân nếu cảm thấy không phù hợp với mình. Thay vì lấy anh rể, cô gái hoặc gia đình cô sẽ nuôi dưỡng những đứa con của chị gái để anh rể đi tìm hạnh phúc mới. Và người anh rể phải để lại toàn bộ tài sản và con cái mà trước đó hai vợ chồng gây dựng được cho gia đình bên vợ.

Tiến sĩ Buôn Krông Tuyết Nhung, Trưởng bộ môn Ngữ văn khoa Sư phạm, kiêm Phó giám đốc trung tâm Khoa học xã hội và nhân văn thuộc Trường đại học Tây Nguyên nhận xét: “Lâu nay, nhiều người nhìn nhận, đánh giá một chiều, chưa hiểu hết nội hàm cũng như giá trị nhân văn của tục nối dây.

Một đám cưới của người Ê Đê

Luật tục Juê nuê không lạc hậu, ấu trĩ mà mang tính nhân văn rất cao trong việc bảo vệ sự bền vững trong hôn nhân, đồng thời bảo vệ quyền lợi bên dòng mẹ, cũng có nghĩa bảo vệ quyền lợi của những đứa trẻ. Nếu chẳng may chị gái mất thì em gái tự nguyện nuôi con của chị mình, coi đó là nghĩa cử với người đã khuất, đảm bảo tuyệt đối quyền lợi của trẻ về vật chất lẫn tinh thần”.

Còn theo Tiến sĩ Lương Thanh Sơn, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk: “Nối dây mà đôi bên đều vui vẻ chấp nhận, tự nguyện thì nên khuyến khích bởi đạt được mục đích nhân văn, để chăm sóc cho những đứa trẻ không cha, hoặc không mẹ, nhưng nối dây không phù hợp với lứa tuổi thì nên bỏ”.

Nam Yên